2003

HOUBENHOF EEN BESCHERMD MONUMENT.

H.G.M. Rutten

Waar kan men beter genieten van een weids uitzicht over de Maas en haar uiterwaarden dan bij “de Wacht” te Stevensweert. Staande bij de geplaveide afrit naar het voormalige veer Stevensweert-Kessenich, de gietijzeren grenspaal met nummer 124 en het imposante kanon de “Dikke Wertha”, zie je de Maas breed en “statig vloeiend” naar Stevensweert toestromen. De rivier maakt een scherpe bocht, botst als het ware tegen Stevensweert aan en vervolgt dan zijn weg noordwaarts. Als vanzelf worden je ogen getrokken naar de overzijde. Daar ligt, al eeuwenlang, de statige hoeve Houbenhof.Ze komt op ons over als één van die prachtige gesloten boerderijen, kenmerkend voor Limburg. Ze is echter meer: ooit diende ze ook als halteplaats voor de schippers met hun lijnpaarden langs de Maas, ooit diende ze ook als herberg en logement voor reizigers die onderdak nodig hadden, ooit diende ze ook als wachtplaats voor mensen die van het veer gebruik wilden maken. Kortom: een gebouw met een bijzondere combinatie van functies.
Over de allereerste fase in de bouwgeschiedenis tasten we nog in het duister. Er wordt nog onderzoek verricht dat hierover hopelijk duidelijkheid gaat verschaffen. In elk geval is het aannemelijk dat de eerste steen gelegd zal zijn in de tweede helft van de 17de eeuw. In die tijd hoorde de boerderij tot het territorium van de vesting Stevensweert; sinds de Maas in de 19de eeuw grensrivier werd, behoort ze tot het Belgische grondgebied.

Het woongedeelte bevindt zich links, daarnaast de geheel omsloten ruime binnenplaats met de originele keienbestrating, aan de achterzijde de stallen en vervolgens helemaal rechts de grote schuur. Het rode pannendak, de witgeschilderde gevels, de groene luiken en poorten, temidden van bomen, struiken en weien met daarvoor de Maas: een geheel dat je nog maar zelden zo ziet.

Monumentaal, maar nog geen monument. Tenminste tot voor kort. Bij ministerieel besluit van 28 mei 2003 is de Houbenhof door de Vlaamse minister van Binnenlandse Aangelegenheden, Cultuur, Jeugd- en Ambtenarenzaken aangewezen als Rijksmonument. Het is goed te constateren dat die aanwijzing zich niet beperkt tot het gebouw alleen maar ook tot de directe omgeving waarbij ook de relatie met Stevensweert uitdrukkelijk wordt aangegeven. Dit is een opmerkelijk en toe te juichen aspect: hier vallen de grenzen tussen de beide Limburgen weg met als doel recht te doen aan de historische werkelijkheid.
Omdat de redengevende beschrijving, horend bij het ministerieel besluit, veel interessante bijzonderheden bevat, laten we deze hieronder, met dank aan de huidige bewoner mr. H.D.A.M. Houben, in zijn geheel volgen:

“Het Houbenhof dient te worden beschermd als monument.

Omwille van de historische waarde:
Het gebouw is dusdanig karakteristiek voor de Maasvallei, en zijn eigen geschiedenis is zodanig verweven met die van de hele streek, dat het een unieke documentaire waarde heeft als materieel onderdeel van die geschiedenis.
Het ontstaan van het Houbenhof hangt samen met de Tachtigjarige Oorlog, de strijd om de Maasgrens en Maastricht, en de verovering en versterking van Stevensweert (1633) in dit verband. Het werd gebouwd door Aert Houben tussen 1660 en 1664 op de plaats van een door de Spanjaarden geplande redoute bij de schipbrug naar Stevensweert. Als herberg, afspanning en veerhuis was het eeuwenlang getuige van alle historische gebeurtenissen in de Maasvallei. Door zijn ligging vlak tegenover Stevensweert en de duidelijke, visuele band die het hiermee
onderhoudt, symboliseert het Houbenhof de eeuwenoude eenheid van het Maasland en de hechte band tussen de beide Maasoevers, die na het midden van de 19de eeuw, na de splitsing der beide Limburgen, verloren ging.
Het Houbenhof documenteert in zijn gebouwen, interieur en mobilair (meubels, familieportretten) bovendien de geschiedenis van het geslacht Houben, een belangrijke, oude familie van Kessenich, kenmerkend voor dergelijke rijke, Maaslandse families, die doorheen de eeuwen in de archieven voorkomt en waarvan het 17de eeuwse grafkruis op het kerkhof van Kessenich bewaard bleef.
In 1993 werd Stevensweert door de Nederlandse Rijksdienst voor de Monumentenzorg in zijn geheel als dorpsgezicht beschermd, met daarbinnen verscheidenen monumenten; het is duidelijk dat dit dorpsgezicht door de aanwezigheid van het Houbenhof grensoverschrijdend is, dat het Houbenhof integraal deel uitmaakt van dit dorpsgezicht, en hierin zijn rol als monument verdient.

De architectuurhistorische waarde van de hoeve, in kern opklimmend tot de 17de eeuw, verbouwd midden 18de en begin 19de eeuw, wordt door de verbouwingen van 1945 niet grondig aangetast: de volumes, die door hun dominante aanwezigheid in het landschap de belangrijkste waarde vormen van het gebouw, bleven intact bewaard. Bovendien bleven de oorspronkelijke materialen, met name de kalkstenen omlijstingen van de vensters, behouden, zodat bij eventuele restauratie de oorspronkelijke toestand kan hersteld worden.

Omwille van de volkskundige waarde:
Als een uniek geworden illustratie van het traditionele leven aan de stroom in het Maasland. Het gebouw functioneerde als hoeve, herberg, afspanning voor de trekpaarden en veerhuis. Al deze functies zijn typisch voor de Maasstreek, en zijn in het gebouw, het interieur en het mobilair (gelagkamer, koperen bierkruiken, scheepslampen) nog duidelijk afleesbaar.
Het veerpont, dat functioneerde van vóór de 17de eeuw en oorspronkelijk, vanaf het begin van de 18de eeuw, bediend werd door de bewoners van het Houbenhof zelf, deed tot het begin van de jaren 1950 dienst. Het veer onderhield de historische, hechte band tussen de beide Maasoevers, die kenmerkend was voor de Maasvallei, en waaraan pas een einde kwam door de splitsing van de beide Limburgen. Tot ver in de 19de eeuw onderhielden de bewoners van de Maasdorpen meer contacten met de bewoners van de andere oever dan met die van de W.-gelegen Kempische dorpen, hoewel deze laatste slechts op een paar kilometer afstand lagen; dit komt onder meer tot uiting in de migratiecijfers en de vele huwelijken die werden gesloten tussen bewoners van beide oevers.

Als herberg bediende de hoeve de reizigers naar Stevensweert en de Maasschippers en –vissers. Bovendien konden de Maasschippers hier hun “lijnpaarden” met voerman en loods huren. Immers, wanneer stroomopwaarts moest gevaren worden, werden trekpaarden op de jaagpaden of lijnpaden ingezet, die op vaste plaatsen dienden vervangen te worden. Vrijwel al deze typische schippersherbergen zijn thans helaas verdwenen; de nog bestaande zijn zodanig verbouwd dat de oorspronkelijke gebouwen vrijwel niet meer te herkennen zijn: de Damiaan te Elen, de Krauw in Heppeneert (Maaseik), Het Wit Paard of de Spaanjerd in Ophoven, de Labaer, onmiddellijk ten Z. van Maaseik. Alleen de Leeuwerik in Aldeneik behield ondanks de recente verbouwingen, nog enigszins zijn allure van schippersherberg. Als gebouw illustreert het Houbenhof dus ook als unieke getuige het sinds de eerste helft van de 19de eeuw verdwenen leven van de Maasvaart met al zijn aspecten.

De omgeving van de hoeve dient beschermd als dorpsgezicht

Omwille van de historische waarde:
Het omringende landschap, gekenmerkt door de grote openheid, is typisch voor de alluviale vlakte, en is zowel historisch als landschappelijk de natuurlijke omgeving van de hoeve. Deze openheid werd oorspronkelijk door de aanwezigheid van akkers gewaarborgd (cf. Ferrariskaart, 1771-77). In de historische ontwikkeling van de landbouw in de Maasstreek is de omzetting van akkerland naar grasland/weiland vanaf het midden van de 19de eeuw kenmerkend, zodat het huidige bodemgebruik als grasland zeker geen afbreuk doet aan de historische omgeving. Bovendien werden de buitendijkse gebieden (weerten), zoals die ook hier bij de hoeve aanwezig zijn, traditioneel als grasland gebruikt.
In het omringende landschap is de gietijzeren grenspaal van 1843 een markant element, en symboliseert bovendien de teloorgang van de Maaslandse eenheid.”

Met deze woorden zijn de te beschermen waarden van boerderij en omgeving naar mijn mening duidelijk aangegeven. De aanwijzing tot beschermd rijksmonument vormt een uiterst belangrijke beslissing die in hoge mate kan bijdragen aan de instandhouding van dit prachtige complex tot in lengte van jaren.